Zaza Dili’nin Tarihi Gelişimi

2.           Zazaca’nın irani diller familyasındaki yeri

Zazaca’nın bilimsel araştırılması 1856 da başlıyor ki bugün 155 yıllık geçmişi olan bir araştırma tarihine bakabiliriz. O dönemde Avrupa’da dillerin araştırılması ve dilbilimi temelinin atılması için yoğun girişimler yapılmaktaydı.

1856 yılında Rusya’nın Petersburg Bilimler Akademisi, şark dilleri üzerine bilgi edinmek amacıyla, Roslawl’’da (Smolensk Eyaleti) bulunan savaş esirlerinden dil kayıtları yapması için Peter Lerch’i görevlendirmiştir.

P. Lerch onbir hafta (7. mart - 26. mayıs, bk. Lerch, Bericht) kendileriyle beraber kalmıştır. Lerch’in verdiği bilgiden anlaşıldığına göre aralarında enaz üç Zazaca konuşmacı vardı: Palu’nun Kasan/Kaşan köyünden gelme Hasan, Hêni’den gelme Ali ve adı verilmeyen bir Dersim’li (Bericht, 624).

Lerch’in başkaynağı Zaza Hasan dı. Palu’lu Hasan’dan kaydedilip yayınlanan Zazaca Metinler şundan oluşuyor: cümle listeleri, üç masal ve Zaza aşiretlerinin kavgaları. Kendisi ayrıca on Zazaca türkü kaydetmiştir (sekizi Hasan’dan, ikisi Ali’den)[1] fakat bunlar şimdiye kadar yayınlanmamıştır. Hadank’ın ima ettiğine göre P. Lerch’in III. Bölümü’nün basımı için o zamanlar akademideki yetkili Carl Salemann tarafından engellenmiştir[2].

Lerch aynı zamanda metinlerden bir kelime listesi de hazırlamış (II, 191-214), fakat Zazaca’nın bir gramatik analizini yapmamıştır. Zazaca metinleri Rusça ve Almanca tercümesiyle Petersburg’da yayınlandı (1856, 1857-58).

Bu başlangıç döneminde Zazaca, Farsça ve Kurmancca üzerine küçük çaplı dil materyalının mevcut olmasına rağmen, eksik gramatik bilgilerden dolayı bu diller birbinden ayırdedilememişti. Bu nedenle Lerch, sözlüğe kaydedilen ve –e, -i, –a ile biten onbir dişil kelimenin gramatik cinsiyetini farketmemiştir: mesela aşme ‘ay’, kerge ‘tavuk’,kardi ‘bıçak’, keina ‘kız’, manga ‘inek’.

Avusturyalı dilbilmci Friedrich Müller de (1864) Zazaca’nın gramatik cinsiyeti ayırdettiğini farketmemiştir. Ayrıca Zazaca ile Kurmancca’nın Farsça’nın birer lehçesi olduğunu sanmış, fakat bunun bir yanılgı olduğu sonra ortaya çıktı.

Diğer yandan F. Müller incelemesinde iki önemli tespitte bulunmuştur: birincisi Zazaca’nın Kurmancca ile Farsça’ya karşı daha eski olduğu ve ikincisi farklı bir tarihi dil gelişiminin bulunduğu, mesela eski irani baş v’nin Farsça ve Kurmancca’ya karşın Zazaca’da muhafaza edilmesidir.

Bu ise sonraları F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901), A. Socin (1901) gibi bilimciler tarafından diğer misallerle desteklenmiştir (Selcan G, 12 f).

Zaza Dili’nin diğer metinleri Alman arkeoloğu ve dilbilimcisi Albert von Le Coq tarafından yayınlandı. Le Coq Zazaca metinleri, Şam’da yaşayan ve Çermük’ten gelme Omar ibn Ali’den kaydetti (1901) ve 1903’te Berlin’de yayınladı. Kendisinin Zazaca metinleri bir kelime ve cümle listesi ile Almanca tercümeli kısa metinlerikapsamaktadır, fakat gramatik olarak incelenmemiştir.

 

P. Lerch ile A. von Le Coq’un çalışmalarından sonra üçüncü dilbilmci olarak O. Mann 1906 yılında Zaza bölgesine geldi, Siverek ve Elazığ’da Zazaca’dan dil kayıtları yaptı. Aynı zamanda ilk olarak Zazaca’nın gramatik yapısını inceledi. Gramatik analizinin sonucunu, Siverek’ten Prusya Bilimler Akademisi’ne gönderdiği 4. haziran 1906 tarihli mektubunda şöyle bildiriyor:

“Daha evvel de tarafimdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca’nın hiç Kürtçe olmadığı (...).Turfan metinlerindeki Orta Farsça’nın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca’da tekrar görüyorum.”^[3]

O. Mann mektuplarında yazdığına göre daha Siverek’te iken Dersim’e gitmeyi planlıyor:

(5. haziran 1906:) ‘Harput, Hozat und Mazgerd’deki çalışmaların ön safhası olarak kendisinin derlediği kelimelerden istifade edebilirim. ‘(30. haziran/4. temmuz 1906:) „(…) iki üç hafta daha burada kalacağım; sonra Harput ve adı biraz kötüye çıkarılan Dersim’de daha az kalırım. ...”^[4]

Mezre’den, bugünkü Elazığ’dan 1./2. August 1906 tarihinde şunu yazıyor:

‘Gelecek Pazartesi 6. ağustosta yaban Dersim’e küçük bir seyahate girişeceğim, ençok 8 günlüğüne. Daha bilinmeyen bir çiviyazısı ile Zaza Dili içindir. (…)’

Fakat Fırat’tan atıyla beraber kelekle karşıya geçerken bir kaza geçiriyor ve dönmek zorunda kalıyor.

O. Mann Dersim’i görme amacına ulaşamadan Harput’u (Elazığ) terkedip Palu üzerinden Muş’a, oradan da İran ve Irak seyahatine devam edip dillerin kayıt ve analizini yaptı.

Doğu Anadolu, İran ve Irak’ta kaldığı toplam üç yıllık sürede birçok yeni irani dilin kayıt ve analizini gerçekleştirdi. Herşeyden önce Zazaca, Goranca ve Lurca’nın gramatik yapısını tanıdıktan sonra batı irani dillerin tarihi özellikleri açıklığa kavuştu ve bunları Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs (1909) [Fars Eyaletinin Tacik Ağızları] adlı eserinde kuzey ve güney grupları diye ayırdı[5]. O. Mann’ın attığı yeni batı irani dillerin tarihi sınıflandırma temeli iranistikte günümüze kadar halen geçerlidir.

O zamana kadar yalnış olarak sanıldığı gibi, Zazaca’nın katiyen Kürtçe olmadığını başta Mann bilimsel olarak ispat etti ve kuzeybatı diller grubuna dahil olduğunu ortaya koydu.^[6] İncelemesinin verdiği sonuca göre aynı zamanda, o döneme kadar yine yalnış olarak ‘Kürtçe’ zannedilen Guranca ile Lurca’nın da bağımsız olduğu ortaya çıktı. Guranca kuzeybatı ve Lurca güneybatı dil grubuna aittir. O. Mann Kurmancca /Kırmancca, Soranca ile Mukri’ceyi birer bağımsız dil olarak, kuzeybatı dil grubunun (Zazaca vd.) yanında özel bir grup olarak sınıflandırdı (krş. Hadank, Boti und Êzädi, 1938, 5).

Mann’ın sınıflandırmasını 1921 de P. Tedesco devraldı, fakat K. Hadank’ın tenkid ettiği gibi, bu diller hakkkında bilgi sahibi olmadan ve açık bir gerekçe göstermeden, değiştirerek Kurmancca ile Soranca’yı da kuzeybatı dil grubuna kattı[7].

Mann’ın ölümünden sonra (1917) Prusya Bilimler Akademisi Karl Hadank’ı onun eserini tamamlaması için görevlendirdi. Hadank Mann’ın dil kayıtlarını büyük titizlikle işledi ve 1932’de ilk Zazaca grameri yayınladı (398 s.). Böylece o zamana kadar araştımada ihmal edilen bu dilin layık değeri verildi. Zaza Bilimi’nin temelini atma ve uluslararası düzeyde kabul ettirme Alman bilimcileri Oskar Mann ile Karl Hadank’ın büyük hizmeti sayesindedir. Mann’ın küçük çaplı Zazaca metinleri Hadank’a yetmedi; Zazaca araştımasını genişletmek için daha zengin dil materyali elde etmeyi planlıyordu. Bu amaçla 1932’de Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araştırma seyahatine girişti. Fakat yalnış bir kılavuzun tuzağına düştüğünü önceden bilemezdi: yani Zaza’lara karşı olan Kürt politikacısı Celadet Bedirhan’a rastlaması. Ancak bir zaman sonra bunun farkına varıyor ve not defterine şunu yazıyor:

‘…Emir Zaza’ları Kürt sayıyor ve hepsini kürtleşmiş olarak görmek istiyor. … benim Zazaca’ya bu kadar ilgi göstermem pek hoşuna gitmiyor.’[8]

Zaza Dili’nin dil tarihindeki yeri O. Mann’dan sonra (1906) K. Hadank (1926-32), P. Tedesco (1921), G. Morgenstierne (1958), I. M. Oranskij (1963), G. L. Windfuhr (1989), V. S. Rastorgueva (1990), J. Gippert (1996) ve diğer bilimciler tarafından incelenmiş ve aynen tespit edilmiştir[9].

Zaza Dili’nin araştırma tarihinden, Selcan G, s. 12-45 te detaylı olarak bahsedilmektedir.

 

Kuzey Avestçe ile güney Eski Farsça arasındaki önemli ayrılıklar şunlardır: z : d, h : s, b : d.

 

eir. *dz (av. z : ef. d) > of. d : prt. z > zz. z

eir. *dzānā-, av. zan-, ef. dan- ‘bilmek’, of. dān-, prt. zān-, zz. zan-, zanaene, yf. dān-, dānestan.

Eski irani *dzānā- fiil kökü ‘bilmek’ kelimesi, Avestçe zan-, Eski Farsça dan-, av. z nin karşılığı ef. d dir.

Bu kuzey-güney ayrılığı olan z-d orta irani dönemde de devam ediyor: kuzeyli Partça’da zān- ve güneyli Orta Farsça’da dan-. Yeni irani dönemde bu tarihi dil karşıtlığı Zazaca’da zan-, zanaene ve Yeni Farsça’da dān-, dānestan da görülmektedir.

eir. *zrßdai9a-  (av. zərəδaya-) ‘kalp’, of. dil, prt. zirδ, zz. zeri, yf. dil.

Burada kelimenin baş sesi Avestçe, Partça ve Zazaca z-, buna karşı Orta ve Yeni Farsça’da d- dir.

eir. *dzasta, av. zasta ‘el’, ef. dasta-, of. dast, prt. (dast), zz. (dest).

Burada Avestçe’nin başsesi z- nin karşısında Eski Farsça d- duruyor. Orta irani dönemde Partça ve diğer diller kuzeyli *zast yerine Orta Farsça’nın dest kelimesini ödünç alarak devam etmiştir.

Eski irani *adzam- ‘ben’ kelimesi, Avestçe azem-, Eski Farsça adam-, av. z nin karşısında ef. d duruyor. Orta irani dönemde Partça’da az Orta Farsça (man) dır; zz.ez, yf. (man). Bu misallerden çıkan sonuca göre Avestçe, Partça ve Zazaca z-Grubunu, buna karşı Eski, Orta ve Yeni Farsça da d-Grubunu oluşturuyor.

 

h : s

eir. *ϑr : av. ϑr : ef. ç[10] : of. s : prt. h : zz. h : yf. s

eir. *ϑrayas ‘üç’,  av. ϑraiiō-, ef. çitī̆a ‘üçüncü’, of. se, prt. hrē, zz. hirê, yf. si

Eski irani *ϑrayas ‘üç’ kelimesinde, Avestçe ϑ nin (ϑ İngilizce th gibidir) karşıtı Eski Farsça ç dir (ç nin sesi s gibidir). Orta irani kademede Partça’nın hr si karşısında Orta Farsça’nın s si durmaktadır. h : s ayrılığı orta irani dönemden yeni irani süreye kadar devam etmiştir: Zazaca hirê, Yeni Farsça si.

 

eir. *datsa, av. dasa- ‘on’, ef. *daϑa[11], of. dah, prt. das, zz. des, yf. dah.

Eski irani *datsa ‘on’ kelimesinde Avestçe s nin Eski Farsça karşılığı ϑ dir. Orta irani dönemde Partça s nin Orta Farsça karşılığı h dir. h : s ayrılığı yeni irani dönemde de varlığını sürdürüyor: Zazaca des, Yeni Farsça dah.

 

eir. *puϑra, av. puϑra- ‘oğul’, ef. puça-, of. pus, prt. puhr, (zz. laz), yf. pus, pusar

Eski irani *puϑra ‘oğul’ kelimesinde, Avestçe ϑ nin karşısında Eski Farsça ç duruyor. Orta irani kademede Partça h nin Orta Farsça karşılığı s dir. h : s karşıtlığı yeni irani döneme kadar ilerledi: Yeni Farsça pus, pusar.

Zazaca laz ‘oğul’ Partça’daki karşılığından başka bir kökene sahiptir.

 

İlginç bir gelişme eski irani *dv nin d : *v, b ye ayrılışıdır.

eir. *dv : av. duu : ef. duu̯ : of. d : prt. b : zz. v, b

eir. *dvar(a)- ‘kapı’ : av. duuar- : ef. duvara- : of. dar : prt. bar : zz.  KL çê-ver/kê-ber, GL ber; paš. war, yf. dar, krm. der.

Dikkate değer olan eski irani *dvar(a)- ‘kapı’ kelimesidir; bunda eir. *dv- orta irani safhada d- ile v/b- ye ayrılmıştır: Orta Farsça dar ve Partça bar. Orta irani d : *v, bkarşıtlığı yeni irani dönemde devam etmiştir.

Burada Partça ile Zazaca b-grubunu oluştururken, Orta ve Yeni Farsça ise d-grubuna aittir. Bununla beraber Zazaca’nın varyantları v- ile b- yanyanadırlar: zz. KL çê-ver/kê-ber, GL ber.

Kuzey veya Dersim Lehçesi ile Çermik Zazaca’sında ‘kapı’, kê/çê ‘ev’ ile ber/ver in birleşimiyle ifade edilir: çêver (Selcan G, 244); kê-ber, kê-ver (Çermik: Le Coq, 80, Nr. 118, 88, 249; Pamukçu, 135); Güney Lehçesinin bir kesiminde (Palu, Siverek) sadece ber kullanılır (Tur Söz, 20; M-H Z, 150, 280).

 

	Eski İran.	Avest.	Eski Fars.	Orta Fa.	Part.	Zazaca	Yeni Fars.
	*dz	z	d	d	z	z	d
bilmek	*dzānā-	zan-	dan-	dān-	zān-	zan-, zanaene	dān-, dānestan
ben	*adzam-	azem-	adam-	(man)	az	ez	(man)
kalp	*zrßdai9a-	zərəδaya-	-	dil	zirδ	zeri	dil
el	*dzasta	zasta	dasta-	dast	(dast)	(dest)	dest
	*ϑr	ϑr	ç	s	h	h	s
üç	*ϑrayas	ϑraiiō-	çitī̆a ‘üçüncü’	se	hrē	hirê	si
on	*datsa	dasa-	*daϑa[12]	dah	das	des	dah
oğul	*puϑra	puϑra-	puça-	pus	puhr	(laz)	pus, pusar
	*dv-	duu-	duu̯-	d	b	v, b	d
kapı	*dvar(a)-	duuar-	duvara-	dar	bar	çêver/kêber, ber	dar

 

Tablo 2: Kuzey ve güney dil gruplarında farklı ses gelişimi

 

İrani dillerin farklı tarihi gelişimi en açık olarak ‘demek, söylemek, konuşmak’ fiilinde izleniyor: eir. *vač- (av. vac-, prt. wāž-, …) ile buna karşı eir. *gaub- (ef. gaub-,of. gōw-) (Schmitt, CLI, 84; Boyce, 89, 42).

Burada Zazaca, eski kökleri muhafaza etmekle, Eski ve Orta Farsça’dan ziyade Avestçe ile Partça’ya yakındır: zz. vatene ‘söylemek, konuşmak’, va(t)- dgz.göv, vaz-/važ- ihtk.göv. Zazaca’da dili geçmiş zaman hem va(t)- gövdesiyle, hem de vake ile ifade edilir: ey va/vat ya da ey vake ‘o (e) söyledi’. İhtimal ve emir kipi, ihtimal kipi gövdesi vaz- vasıtasıyla yapılır: u ke vaz-o ‘o (e) söylerse’, vaz-e ‘söyle’.

Zazaca’nın kuzeyli Avestçe’ye yakınlığı ayrıca zz. vake ‘söyledi’, av. vak-  ‘söylemek’ ile belgeleniyor (AiW. 1330).

Güneyli Yeni Farsça’da ise buna karşı ‘söylemek, konuşmak’ goftan, guy- şmz.göv. Burada Kurmancca gotın, bêž- ile biryanda güneyli dil grubuyla beraberdir, diğer yanda bundan ayrılıyor.

 

3.                Tarihi Fonoloji

1.  eir. *u̯-

Eski irani başses *u9- (av. v-) Zazaca ile yeni irani dillerin bir kısmında değişmeden devam etmiştir ve bazı dillerde ise buna karşı /b-/, kısmen /g-/ olarak gelişmiştir^[13].

Zazaca, Semnanca, Gûrânca gibi kuzeybatı dil grubu ile Hazar yöresindeki Tâtî, Tâlešî, Sâlî, Gilakî (LâhiJânî), Harzanî^[14] dilleri^[15] ve doğu irani dillerdenPaštoca^[16] ile sekiz Pâmir dili^[17] için tipik olan, eski irani başses *u9- yi muhafaza etmesidir. Buna karşı Yeni Farsça’da, Kurmancca ile diğer bazı irani dillerde /b-/veya /g-/ ye dönüşmüştür. Paračice’de kısmen γ- ve Balučice’de gw- olarak vardır.

Buna birkaç misal:

Eski İranca *vâta- (Avestçe  vâta-  m) ‘rüzgâr’, Zazaca va  m, Mâzandarânca vo(t), Gilakca-Lh/Mò/Fr vâ, Tâlešce vâ, Harzanca vör, Guranca vâ, Sangesarca ve,Semnânca va, Yeni Farsça bâd, Kurmancca ba, Soranca ba, Yaghnobca vât, Paštoca wô, Šughnca (ṣ̌ūj), Paraçça γâ, Balûççe gwât.

Eski İranca *vṛka- (Avestçe vèhrka- m) ‘kurt’, Zazaca verg m, Mâzandarânca verk, Gilakca-Lh/Mò/Fr verg, Tâlešce varg, Harzanca vorg, Guranca wärg,Sangesarca varg, Semnânca verg, Yeni Farsça gorg, Kurmancca gur, Soranca gurg, Yaghnobca urk, Paštoca (lêva), Šughnca wûrJ, Paraçça ßurß, Balûççe gwark.

Bununla ilgili başka seçme misaller Tablo 3 und 4 te bulunmaktadır. Kelime karşılaştırmasından çıkan sonuca göre eir. *u̯- yeni irani dillerde altı fonemle temsil edilmektedir:

eir. *u̯- > yir. [v-], [w-], b-, g-, ß-, gw-. Zazaca v-grubuna aittir.

 

[v-]	zz. tâl. sangs. semn. harz. gil. mâz. yagh.
[w-]	gur. šugh. paš. yagh.
b-	yf. krm. sor.
g-	yf. krm. sor. par.
ß-	par.
gw-	bal.

Özel bir durum şudur: av. vas- ‘istemek’ (ehi. vaš-), ušta- PPfP. (AiW 1381), zz. was-, wast- dgz.göv. Burada eir. *u̯- (av. v-) > zz. w- [w-] gelişimi izlenmektedir. Buna göre orta irani belgeleri prt. wxāz-, wxāštan ile of. yf. xwāh-, xwāstan ‘istemek’ görüldüğü gibi başka bir kökene dayanıyor. Bkz. Tablo 5.

 

2.  eir. *xu̯-, hu̯-

Avestçe’de ý-, hv- ve Eski Farsça’da hv- olarak bulunan (av. ý-, hv-, ef. hv-) baştaki eir. *xṷ-, hṷ-, yeni irani dillerde sekiz farklı fonemle temsil edilmektedir:

eir. *xu̯-, hu̯- > yir. w-, h-, f-, x-, xw-, xv-, ß-, gw-.

Avestçe ar- ‘yemek’ şmd.z.göv, dgz.göv : Zazaca we(r-e)n-, werd : Gūrāni wär-, wärd : Sivendce^[18] wär-, fārd : Balūči war-, warta : Tālešçe har-, hard : Harzanca han-, horcā : Lurca-Giō har-, hard : Yeni Farsça^[19] xor-, xord : Paraçça xār- : Paštoca xor-, xwaṛəl : Šughnca xā-, furd : Yaghnobca xwar-, xōrt : Osetçe xvär-, xvard : Sangesarca xuor-, xorta : Kurmancca xw-, xwar : Soranca xw-, xward.

Fonolojik karşıtlığı açık görülen birçok irani dilin belge kelimeleri Tablo 5 te sıralanmıştır. Tarihi dil gelişimi sonucu olarak ortaya çıkan ortak fonolojik özellik bakımından sekiz dil grubu oluşuyor ve Zazaca w-grubuna dahildir:

w-	zz. gur. siv. bal.
h-	zz. tāl. harz. lurGi.
f-	šugh. siv. oss.
x-	sangs. paš. par. šugh. yagh. tāl. yf. sor.
xw-	paš. yagh. krm. sor.
xv-	oss.
ß-	paš.
gw-	bal.

 

3.  eir. *-m-

Eski irani fonem *-m- Zazaca’da, çoğu yeni batı-irani^[20] ve doğu-irani^[21] dillerde aynı kalmış, buna karşı Kurmancca’da düzenli olarak /-v-/ [v] ve Soranca’da /-w-/[w] şeklinde gelişmiştir ve bu fark bir dil özelliğini ifade etmektedir;^[22] az sayılan bazı hallerde Baluòçe^[23] ile Vafsça’da^[24] bir /­-w-/ ve Lurca’da^[25] bir /-v-/bulunmaktadır:

Eski İranca *òašman- (Avestçe òašman-) ‘göz’, Zazaca çísm/çím, Sangesarca òašm, Gûrânca òäm, Yeni Farsça òešm, Kurmancca çav, Soranca çâw.

Eski İranca *nâman- (Avestçe nâman-) ‘ad’, Zazaca name, Sangesarca noum, Semnani nom, Gûrânca nâm, Yeni Farsça nâm, Paštoca num, Kurmancca nav,Soranca nâw.

Tablo 6 (bk. a.) bu ilişkiyi ayrıca ondört kelime mukayesesiyle gösteriyor ve bundan üç dil gurubu meydana geliyor:

-m-	zz. yf. sangs. sem. harz. gur. vd. yeni batı ile doğu irani diller
-v-	krm. lurBx. kısmen
-w-	sor.  bal. kısmen vaf.

 

4.  eir. *-r-

Eski İranca’nın vokaller arasındaki r si Partça ve Zazaca’da aynı kalırken, Orta ile Yeni Farsça ve Kurmancca’da l ye dönüşmüş; Tablo 7 deki ilk dört belge bunu göstermektedir:

eir. *-r- : av.  -r- : of. –l- : prt. –r- : zz. –ṙ/r- : krm. -l- : yf. -l-

Burada dikkate değer olan Avestçe *āhūira-  m ‘tanrı’ kelimesidir (bk. ay. ahura-) ve Zazaca’da wair [wa'ir]  KL ‘rab, koruyan’ (din), güney varyantlarıyla wayer(Lerch II, 213), wehar m (M-H Z 303), wıhêr (Tod 268), wahar m GL (Tur Sö 296) şeklinde devam etmiştir.

av.*āhūira-, ahura-  m ‘tanrı’ : (prt. of. xwādāy) : zz. wair  KL ‘rab, koruyan, sahip’, wayer, wıhêr GL; (: yf. x^vadāy : krm. xwede) : gur. wäî, waî  (M-H G, 290).

 

	Avestçe	Part.	Orta Farsça	Zazaca	Yeni Fa.	Kurm.
kalp	zərəδaya-  n	zirδ	dil	zeṙi   f	dıl	dıl
yıl	sarəd-	sār	sāl	seṙe   f	sāl	sal
kırk	čaϑwarǝ-sant-	čafārast[26]	čehel	çewres	čehel	čıl
şikâyet	gərəzā-  f	--	gilak	geṙe  m	gilah	gıli

 

Tablo 7: eir. *-r- nin gelişimi

 

5.  eir. *-rt-

Eski irani fonem grubu *-rt- Zazaca ve bazı irani dillerde /-rd-/ olarak gelişti, Kurmancca /-r-/ ve diğer bazı yeni doğu irani dillerde ise buna karşı -rt-, -rl-, -r-/-rß-, -l-, -t-şeklinde; sadece Yaghnobca’da ve kısmen Balučçe ile Sangesarca’da aynı kalmıştır.

Eski İranca *sarèta- (Avestçe sarèta-) ‘soğuk’, Zazaca serd, Sangesarca sard, Baluòçe sard, Yeni Farsça sard, Soranca sard, Kurmancca sar, Paštoca sorß.

eir. *karta- (ef. karta-,  av. kèrèta-) ‘yaptı’, zz. kerd, sang. kart, bal. kurt, yf. kard, sor. kírd, krm. kír, paš. krßèl.

Bununla ilgili diğer kelime mukayeseleri Tablo 8 de bulunuyor (bk. a.) ve sonuç olarak sekiz grup ortaya çıkıyor:

-rd-	zz. yf. gur. mâz. sor. semn.
-rt-	yagh.
-rt/rd-	bal. sangs.
-rd/ld-	oss.
-rß/l-	orm.
-rß/t-	yidgh.
-rß-	paš.
-r-	krm.

 

Burada açık görüldüğü gibi Kurmancca’nın orta ve son d yi düşürmeye pek meyilli olmasıdır. Kurmancca bu fonolojik özelliğiyle Zazaca, Semnanca ile Yeni Farsça ve diğer bazı dillerden gayet belli şekilde ayrılıyor. Kurmancca (Paštoca, Ormurca ve Yidghaca’nın yanında) *t yi düzenli biçimde düşürüp r-şekli ile rd grubundan belli olarak ayırdediliyor. zz. yf. sor. vd.^[27] -rd- : krm. vd. -r- ayırımı, diğer birçok ayrılıklar da gözönüne alınırsa, Kurmancca ile Soranca arasında dil ağırlıklı bir farkın olduğunu dile getiriyor ve bu durum doğu irani dil grubunda da bulunmaktadır:^[28] yazgh. -rd- : paš. -rß- : orm. -r-, -l- : par.-yidgh. -rß-, -t- : oss. -rd/ld- (kard ‘kılıç’,mard ‘ölü’, sald ‘soğuk’, Miller, GIPhI, 108).

 

6.  eir. *-rz-

Eski irani fonem grubu *-rz- Partça ile Zazaca’da aynı kalmıştır: av. barez- ‘yüksek’, prt. burz, zz. berz, buna karşı of.,yf. buland ve krm. bılınd. Buna ait diğer belgeler şunlardır:

av. ərəzay- m ‘testis’, (of. xāyag), zz. herz m, (yf. xāye), buna karşı krm. hêl(ık).

av. ərəzav- , ef. ardav-, ‘doğru, uygun’, zz. areze ‘açık, belli’; krş. zzKL. areze  kerdene ‘açıklamak, izah etmek’.

 

	Avestçe	Orta Farsça	Part.	Zazaca	Yeni Fa.	Kurm.
yüksek	barez-	(buland)	burz	berz	(buland)	(bılınd)
testis	ərəzay- m	(xāyag)	--	herz m	(xāye)	hêl(ık)
açık, net	ərəzav- , ef. ardav-	--	--	areze	--	--

 

Tablo 9: eir. *-rz- nin gelişimi

 

7.  eir. * ǰ

Başta

eir. *ǰ- (: av. ǰ-) : of. z-, prt. ž-, zz. c- [dʒ-] : yf. z- : krm. ž-

Avestçe ǰanay- ‘kadın’, Orta Farsça zan, Partça žan, Zazaca cêniye, cinıke, Tālešçe žen, (yan), Harzanca (yan), Sangesarca žan, Semnānca ǰeníya,Māzandarānca-Sâri¹ zena, Guranca žänî , Kurmancca žın, Yeni Farsça zan, Soranca žın, Paračça (zaīf), Paštoca ǰinaī, ǰən, Šughnca ǰin, žênik, Balūčçe ǰan(ig),Yaghnobca (inč).

Baştaki ǰ- ile ilgili diğer belgeler şunlardır:

Avestçe ǰuya- ‘yaşamak’, Orta Farsça zīw-, Partça žīw-, Zazaca cüa-,cüaene, Yeni Farsça ziy-, zistan.

Avestçe ǰan- ‘vurmak’, Orta Farsça zan-, Partça žan-, Zazaca (dan-  pıro), Kurmancca  žan-, žantın, Yeni Farsça  zan-, zadan. Krş. Zazaca GL: cüw- (Tur Söz 40), cuw- (Pamukçu 417).

Müzik aletini vurarak çalmaktan dolayı ǰan- ‘vurmak’ ‘müzik çalmak’ için de kullanılıyor: ofM. (n’)y zd ‘o kaval çalıyor’ (Sundermann, Parabeltexte, 126, 128), zzKL.(ey) qavale cınıte.

Eir. *ǰan- ‘müzik çalmak’, Orta Farsça *zan-, zad Prt, Partça *žan-, Zazaca cın-, cınıtene, Yeni Farsça zan-, zadan. Krş. Zazaca KL: cın-, cınıtene (Selcan G 368), GL: cen- (Tur Söz 33, Pamukçu 417).

 

Verilen misaller Tablo 10 da sıralanmıştır. Bunun verdiği sonuca göre Eski İrani başses *ǰ- Zazaca ile yeni irani dillerin bir kısmında değişmeden aynı kalmıştır.

Ayrıca bunun verdiği sonuca göre *ǰ nin gelişimi farklı şekilde meydana gelmiş ve üç foneme varmıştır: ǰ-, ž-, z-. ǰ-, ž- ile z- grupları şunlardır:

 

c-	zz. semn. gilLg/Mč. bal. par. paš. šugh.
ž-	sangs. gur. krm. sor. paš. yagh. tāl.
z-	yf. gilLg/Mč. māzSr. šugh.

 

Vokaller arasında

eir. *-ǰ- (: av. -ǰ-) : zz. –c- [dʒ-] : yf. z

av. arəǰah- n ‘değer’, arəg- fiili (…); of. (Pt.) arž, yf. arz/arǰ, zzGL. erc [ɛrʤ-]

av. arəǰa-, şmz. 2 arəg- ‘değeri olmak, değere sahip olmak’, of. yf. arzīdan (arz-); zzGL. erc- (Tur Söz 76, Pamukçu 418).

av. arəǰay- ‘layık’, prt. aržān, of. arzan (Boyce 15), zzGL: ercıyaye dgz.ort ‘değerli/layık olmak’, embazo ercıyaye ‘değerli dost’; (Tur Söz 76).

Son üç misalin belgelediği gibi, baştaki *ǰ- de olduğu gibi, ortadaki eir. *-ǰ- de Zazaca’da muhafaza edilmiştir.

 

8.  eir. *š-

Eski İrani başses *š- Zazaca’da orta irani dönem üzerinden değişmeden devam etmiştir:

 

	Eski İran.	Avestçe	Part.	Orta Fars.	Zazaca
memnun	*šā-	šā-	šād	šād-	sa, şa
gitmek	*šiyau̯-	ef. šiyav-, av. šyav-	šaw-	šaw-	şiyaene ‘gitmek’
içmek	*šam-	šam-	--	āšāmīdan	şım-, şımıtene

 

Tablo 11: eir. *š- nin gelişimi

 

9.  eir. *xš-

Eski İrani konsonant çifti xš- nin gelişimi, aşağıdaki misallerden anlaşıldığına göre Zazaca’da ş GL (s KL) olarak meydana gelmiştir: eir. *xšvīd- (av xšvīd- m) ‘süt’, prt.šift (, yf. šir), zz. şıt (/sıt KL) m.

 

	Eski İran.	Avestçe	Part.	Orta Fars.	Zazaca
süt	*xšu̯īd-	xšvīd- m	šift	šir	şıt (/sıt KL) m.
zamir 2. çğ.	*xšma-	xšma-	ašmā	ašmā	şıma, sıma
altı	*xšu̯aš-	xšvaš-	šaš	šaš	şeş, ses.
tanımak şim.z. 14	*xšnā-	(ef.) xšnā-, xšnāsa-	--	ašnas-	şnasnaene GL
hükümdar	*xšaya-	(ef.) xšaya- m	šah	šāh, pātixšāh	şa/sa, padişa /padisa m ‘padişah’, saê moru ‘yılanların padişahı’

 

Tablo 12: eir. *xš- nin gelişimi

 

10.  eir. *x-

Eski başses *x- yeni irani dillerin bir kısmında muhafaza ediliyor ve bazılarında h- ve k- ye dönüşüyor; Zazaca burada h-grubuna dahildir:

Eski İranca *xara- (Avestçe xara-) ‘eşek’, Zazaca her, Tālešçe-AM ha, Harzanca har, Gūrānca her, Paračça khö̅r, Paštoca xar, Yaghnobca xar, Tālešçe-M xar, Sangesarca xar, Yeni Farsça xar, Balūčçe kar, Kurmancca ker, Soranca ker.

av. xánya- ‘çeşme’, zz. hêni, tālAM. huni, harz. (čošmâ), gur. hāne, par. (čišma), paš. (čīna), yagh. (čox), tālM. xuni, sang. (čašm), yeni fars.. xāni, bal. kānī, krm.kani, sor. kani.

Tablo 13 yeni irani dillerde h- : x- : k- fonolojik karşıtlığını veren birçok kelime mukayesesini gösteriyor. h-, x- ve k-grupları şunlardır:

 

h-	zz. tālAM. harz.[29] gur.
x-	sangs. paš. par. yagh. tālM. yf.
k-	bal. krm. sor.

 

11.  eir. *-au̯-

Eski irani diftong *-au̯- Zazaca’da düzenli şekilde –o- olarak görülüyor: eir. *-au̯- (av. –ao-, ef. –au-), zz. –o-.

eir. *hau̯ma- (av. haoma-, ef. hauma-) m ‘tanrı’, zz. homa m GL (M-H Z 289; Tur Sö 119).

 

	Eski İran.	Avestçe	Part.	Orta Fa.	Zazaca
tanrı	*hau̯ma-	haoma- m	--	--	homa m GL
kulak	*gau̯ša-	gaoša- m	--	--	goş/gos m
at vd.	*stau̯ra-	staora- m	istōr	stōr, yf. sutōr	ostor m, ostore f
omuz	*dau̯ša-	daoš- m	--	--	doşi f

No. 1 ’den 11’e kadar izah edilen seslerin Zazaca ile diğer irani dillerdeki tarihi gelişimi Tablo 14 te toplu olarak gösteriliyor.

4.                Tarihi Morfoloji

4.1             Son hecenin kalması

Çoğu yeni irani dillere nazaran Zazaca eski ve orta irani kelimelerin son hecelerini muhafaza etmiştir. Bu durum, Zazaca’daki vurgusuz –e [-ə] ye denk olan eski dişil takı–ā nın yanında, son hecesi -Ke [-ˈKɛ] vurgulu olan bazı eril kelime ve sıfatlarda da izlenmektedir. Mesela: av.    nāman- ‘ad’, zz. name m (, yf. nām, krm. nav).

Eski irani son hece Zazaca’nın tersine Yeni Farsça ve Kurmancca’da çoğunlukla kaybolmuştur:

 

	Avestçe	Zazaca	Yeni Fars.	Kurm.
ad	nāman- n	name m	nām	nav
deri	čarəman- n	çerme m	çarm	çerm
cilt	pąsta- m	poste m	pōst	post
yıldız	dgz. astarag  .	astare m	star	stêr
baş	sāra- m	saṙe m	sar	ser
çoban	*fšupāna- .	şüane m	čobān	şıvan
altın	zaranya- n	zeṙn m	zar	zêr
uyku	afna- m	hewn m	xāb	xew
yıl	sarəd- f	seṙe f	sāl	sal
kalp	zərəδaya- n	zeṙi f	del	dıl
tuzak	dāman- n	dame f	dām	dav
adım	gāman- n	game f	gām	gav
yeni	nava-	newe	nou	nu
damla	--	dılapa f	(sirišk)	dılop

Tablo 15: Zazaca’da son hecenin kalması

 

4.2             Dişil takının kalması

Eski İranca’nın gramatik cinsiyeti – nötr hariç – Zazaca’da büyük ölçüde aynı kalmıştır. Orta irani dönemde cinsiyet ayırımı Soghdca’da ve Part kitabelerinde (3. yy.) mevcuttu. Dişil özel isimler, Aramca’dan alınan dişil takı -ה –h ile belirtiliyordu (Henning, HbO, 34), mesela:

Anāhīd, Orta Farsça ʾnḥt, Partça ʾnḥtyH, (Zazaca  Anahide). Partça’da dişil takı h ile yazılmış misaller için bk. a. Tablo 16. Buna karşı Maniheya metinlerinde ise cinsiyet hem Partça’da, hem de Orta Farsça’da kaybolmuştur.

Yeni doğu irani dillerde cinsiyet Paštoca (büyük ölçüde), Munǰca, Yidghaca, Šughnca grubu ve Ormurca’da (Kaniguram) vardır; Sanglēčce ve Waxca buna karşı cinsiyet tanımazlar (Morgenstierne, HbO, 160).

Cinsiyeti ayırdeden orta irani Soghdca’nın devamı olan Yaghnobca’da da gramatik cinsiyet kaybolmuştur (Bielmeier, CLI, 483).

Yeni batı irani diller arasında gramatik cinsiyet Zazaca’nın yanında Semnanca, Sengesarca, Guranca, Sivendce ve diğer bazı dillerde vardır. Cinsiyet Kurmancca’da artık şekilde isim tamlamasında bulunmakta ve Yeni Farsça’da yoktur.

Cinsiyet karşıtlığı ‘eril : dişil’ Zazaca’nın tüm morfolojisini kapsıyor: isim, sıfat ve zamir halleri ile fiil çekimi.

 

Eski irani dişil takı –ā Zazaca’da vurgusuz takı –e [-ə] olarak aynı kalmıştır: eir. *–ā (av. ef. –ā), zz. –e. Özellikle Zazaca’nın kuzey lehçesinde son takı –e belli ve işlek olarak kullanılıyor. Ayrıca Eski İranca’da varolan tabii ve gramatik cinsiyetin biribirine uygunluğu Zazaca’da devam etmektedir:

	Avestçe	Zazaca	Yeni Fa.	Kurm.
eşek e : eşek d	xar- : xarā-	her : here	xar	ker
kurt e : kurt d	vəhrka- : vəhrkā-	verg : (dele)verge	gorg	gur

 

Avestçe’de ‘kız’ için iki şekilde varolan kelimeler Zazaca’da küçük bir anlam farkıyla halen aynı kalmıştır:

av. kainkā- f ‘kız’, zz. kêneke f ve av. kainyā- f ‘kız’, zz. kêna f GL /çêna f KL ‘kız evlat/çocuk’.

Grammatik cinsiyet Eski İranca ve Zazaca’da hem canlılar, hem de eşyalar için kullanılır: ef. maškā- f ‘tuluk’, zz. meşke, meske f (, yf. mešk).

Avestçe ve Zazaca’da dişil isimler için bazı misaller Tablo 17 veriliyor:

 

	Avestçe	Zazaca
dul	viδavā-	viae
çayır	marəγā-	merge
sütun (, direk)	stunā-	ostıne
gece	xšapā-	şewe, sewe
tuluk	ef. maškā-	meşke, meske

 

Zazaca’da –i ile biten dişil isimlerin kökeni eski irani sonses –ay ve –aya ya dayanır:

av. parštay- f ‘sırt’, zz. ṗoşti f ve av. zərəδaya- n ‘kalp’, zz. zeṙi f.

Zazaca’nın –a ile biten dişilleri kısmen zamanda eski irani nötr isimlere de denk gelir:

eir. *pāšna- (av. pāšna- n) ‘ayak topuğu’, zz. paşna (, pasna) f.

 

4.3   *–anai̯ ile biten mastarın devamı

Başvurgulu olan –ene [ˈɛnə] takısı dili geçmiş zaman gövdesinden, aynı zamanda dişil fiil isim olarak ta kullanılan mastar yapar: ‘dili geçmiş zaman ortaçı’-ene: kerd‘yaptı’, -ene > kerdene ‘yapmak’, kerdene f ‘hareket, iş’, kerdena dey ‘onun hareketi’.

Eski İranca’da –anai ile biten mastarların bazı belgeleri bulunmaktadır; mesela ef. čartanai̯ < *kartanai̯ ‘yapmak’ ve ef. bartanai̯  ‘götürmek’, zz. berdene; av.kaⁿtanai̯- ‘kazmak’, zz. kınıtene.

Paštoca’da da ‘şmd.z.göv’-əna şeklinde yapılan dişil fiil isimlere rastlanılır (Lorenz, 168, 36): paš. roz-əna f ‘ekim (tarım)’, zz. ramıt-ene f. Bundan şu bağıntı çıkıyor: zz.–ene, paš. -əna < eir. *‑ana, -anā (bk. ay. W. Geiger, 212, §12). Bundan sonraki beş belgede mastar takısı *–anai̯ in morfolojik karşılıkları Eski İranca, Zazaca ve Yeni Farsça’da belli oluyor: eir. *–anai̯ (av., ef. –anai̯) : zz. –ene : yf. –an.

 

	Avestçe	Zazaca	Yeni Farsça
kazmak	kantanai̯-	kınıtene	kandan
yapmak	ef. čartanai̯-	kerdene	kardan
getirmek	ef. bartanai̯-	berdene	bordan
yazmak	nipištanai̯-	nostene	nivistan
gitmek	šyaoϑanāi̯	şiyaene	(raftan)

 

Tablo 18: *–anai̯ ile biten mastarlar

 

*-anā takısının da dişil fiil isimlerin yapımında bir rol oynadığı dikkate alınmalıdır:

av. zyā- (, ef. diyā-) ‘ziyan etmek’, zyānā- f ‘ziyan etme’, zz. ziyan[30].

av. ay- ‘gitmek’, ayanā- f ‘gidiş’; av. van- ‘kazanmak’, vananā- f ‘zafer’.

–ana n, –anā f ile biten fiil isimlerin işlek kullanımı özellikle Eski Hintçe’de vardır, mesela:

Sanskritçe kṛ- ‘yapmak’, kāraṇā f ‘eylem’[31], Zazaca ker-, kerdene f. ‘hareket, eylem’.

skr. vas- ‘istemek’, vāsanā f ‘istek’[32], zz. was-, wastene f.

skr. as- ‘atmak’, ásana n ‘atış’[33], zz. es-, estene f.

 

4.4             –išn ile biten fiil isimler

oir. –išn, zz. –is KL (, -ış GL)

Zazaca’da -is KL (, -ış GL) takısı dili geçmiş zaman gövdesinden eril fiil isimler türetir (mastar 2); bu ise orta irani dönemin bir devamıdır. Partça’da –išn takısı dili geçmiş zaman gövdesinden eylem isimler türetir, buna karşı Orta Farsça’da da şimdiki zaman gövdesinden yapar:

Partça kar-išn ‘hareket, iş’, Orta Farsça kun-išn, Yeni Farsça kun-iš, Zazaca kerd-is m KL (, kerd-ış GL).

oir. –išn in kökeni meçhuldur ve Avestçe’nin iš- ve uš- kökleriyle ortak bir yanı yoktur (Salemann Mp, 282; Bartolomae, GIPh I, 95,§175). Eski Hintçe’de (Vedce, Sanskritçe) –iṣnu ile biten mastarlar vardır, mesela kṛ- ‘yapmak’, kariṣnu, fakat P. Horn’a göre bunların kökeni farklıdır[34].

 

	Partça	Orta Fa.	Yeni Fa.	Zazaca
hareket, iş	kar-išn	kun-išn	kun-iš	kerd-is
toplama	amwardišn	āmārišn	āmār	(a)mordis ‘(sayıp) toplama’
yapma	*wirāštišn	wirāyišn	wirāyišn	vırastis
dua etme	wendišn	wendišn	--	wendis ‘ötme (kuş)’
götürme	--	barišn	bariš	berdis
istek	--	xwāhišn	xwāhiš	wastis
yeme	--	xwarišn	xwariš	werdis
ölüm	--	--	--	merdis

 

Tablo 19:–is, -ış ile biten mastarlar

 

4.5             Morfolojik pasifin kalması

Eski morfolojik pasif yapım Zazaca’da aynı kalmıştır: av. vašya-, vačī- ‘söylenildi’, zz. važ-iya-. Eski morfolojik pasifin devamı Zazaca’yla beraber üç başka dilde mevcuttur: zz. -i(a)-, sangs. -i-, lur. -i- ve gur. -ia-/-iā-.^[35]

Yeni Farsça ve Kurmancca eski irani dil kademesinde varolan morfolojik pasifi bırakmış ve bunun yerine yardımcı fiil kullanıyolar (Selcan G, 57).

 

Avestçe	Zazaca
vašya-, vačī-	važ-iya-	söylenildi, denildi
xvairyeite	wer-i-n-o	yeniliyor
ǰanyā̊nti	(bı-)cın-iy-o	onlar dövülsünler
dayāţ	(bı-)d-iy-o	verilsin

 

Tablo 20: Avestçe ve Zazaca’da pasif yapım

                                                                                                      

5.                Dillerde ortak ve ayrı yanlar

Bilindiği gibi bir dilfamilyasındaki dillerde fonolojik, morfolojik ve leksikolojik düzeylerde hem ortak, hem de ayrı özellikler mevcuttur. Dillerin birbirine dilakrabalığı bakımından olan yakınlık veya uzaklık derecesi sadece ortaklıklarla değil, ayrılıklarla da belirlenir.

Beş batı-irani dilin ilgisini değerlendirmek için Tablo 21 de onaltı kelime kaydedilmiştir. Buradaki birinci soru Partça ile Zazaca arasında ne gibi bir dilakrabalığı ilgisinin varolduğudur. Aynı manalı kelimeler sesleri bakımından birbiriyle mukayese edilirse, ilk oniki kelime Partça ile Zazaca’da ortaktır, aynı zamanda bunlar Orta ve Yeni Farsça ile Kurmanci’ye de zıttırlar.

 

	Partça	Zazaca	Orta Fars.	Yeni Fars.	Kurm.
bir	ēw	yew, zu/ẓü	yak	yak	yek
üç	hrē	hirê	se	si	sê
dört	čafār	çar, çor	čahār	čahār	çar
otuz	hrist	hirıs	sīh	sī	si
on	das	des	dah	dah	deh
kırk	čafārast	çewres	čehel	čehel	çıl
süt	šift	şıt, sıt	šir	šir	şir
demek	vāxtan	vatene	guftan	guftan	gotın
ağlamak	barma-	berma-	griy-	giry-	gıri-
yüksek	burz	berz	buland	buland	bılınd
ben	az	ez	man	man	ez
siyah	syāw	sia, şia	syā	siyāh	reş
bahar	xānsar	wısar	wahār	bahār	bahar
kadın	žan	ciniye	zan	zan	žın
oğul	puhr	laz	pus(ar)	pus	kur
ağız	rumb	fek	dehān	dehān	dev

 

Tablo 21: Kelimelerde ortaklık ve ayrılık

 

	Part.	Zaza	Of./Yf.	Kurm.
Part.	--	12/4	3/13	2/14
Zaza		--	1/15	1/15
Of./ Yf.			--	11/5
Kurm.				--

Tabelle 21a:   Ortak/ayrı kelime sayısı, Tab. 21’den

                     (Toplam 16)

 

Tablo 21 de sıralanan mukayese kelimeleri, birbirleriyle olan dilakrabalığı ilgisini açıklamaya yarıyor. İki dil arasındaki uygunluk ve sapma sayılırsa, bu ilgi bir tabloda gösterilerek açık bir bakış kazanılabilir (Tab. 21a). Buradan görülüyor ki, ortak/ayrı ilgisi Partça ile Zazaca’da 12/4 tür, buna karşı Partça ile Of./Yf. da 3/13 ve Part. ile Kurm. 2/14 tür. Yani Partça ile Zazaca’da sıralanan 16 kelimeden 12 si ortak ve 4 ü ayrıdır. Ancak bu nisbeten büyük ortaklıktan, ayrılıklardan dolayı, Partça’nın Zazaca’nın bir ön kademesi olduğu sonucu çıkarılamaz.  

Ayrıca açık görülüyorki, Orta ve Yeni Farsça’nın Zazaca’dan çok Kurmancca’ya daha yakın olduğudur: Of../Yf. ile Zazaca 1/15, buna karşı Of./Yf. ile Kurm. 11/5. Yani Of./Yf. ile Zazaca karşılaştırmasında sadece bir benzerlikle beraber onbeş ayrılık mevcuttur; Of./Yf. ile Kurm. de ise buna karşı 11 ortaklık ve sadece 5 zıtlık görülüyor. Aynı şekilde burada da çok benzerlikten dolayı Orta Farsça’yı Kurmancca’nın ön kademesi olarak görmek geçersizdir, çünkü ayrılıklar da bulunmaktadır.

Bu leksikolojik karşılaştırmaya Zazaca ile Kurmancca için de devam edersek, şu sonuca varılır: sadece bir ortaklıkla beraber onbeş ayrılık mevcuttur (Tab. 21a).

 

6.                Asimilasyon politikası

Dil ve edebiyat elbette serbest bir devlette daha iyi gelişir; bir baskı sisteminde ise bunların yaratıcı gücü harapedilir, edebi eserlerin yaratılması engellenir ve bilinçli olarak bastırılır. Hükümdar ve iktidar sahiplerinin kendi dillerini diğer halklara nasıl zorla kabul ettirdiği ve yerli dilleri asimilasyonla tahribettiği tarihteki birçok misalden bilinmektedir. Sömürgeciler hüküm altındaki halklar arasında kendi dillerini yaymış ve bununla beraber yerli halkların dillerini de asimilasyonla tahribetmiştir. Bu bakımdan dil konusu özgürlük ve demokrasiyle birbirine sıkı bağlıdır. Onun için dil serbestliği Zazaların ulusal ve demokratik mücadelesinin vazgeçilmez bir hedefidir.

Sömürgeciler devlet uygulamalarında dilleri şu metotlarla tahrip eder:

o       Etnik varlığı inkâr etme

o       Demokratik temsilciliği yasaklama

o       Dil yasağı

o       Egemen dili eğitim ve öğretim sisteminde mecbur kılma

o       Egemen dili televizyon ve diğer yayın araçlarıyla yayma

o       Etnik kimliği yoketmek için dil ve tarih hakkında yalnış bilgi yayma

o       Sözde-bilimsel iddiaları geliştirme ve yayma vasıtasıyla etnik kimliği imha etme

 

6.1             Türkleştirme çabaları

Yukarıda belirtilen asimilasyon uygulamaları diğerleriyle beraber Türkiye için de geçerlidir, özellikle 1921 den günümüze kadar süren dönem için.

Asimilasyonun sözde-bilimsel iddiasından birisi Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi idi ve 1935 te geliştirilip 1950 ye kadar geniş çapta propaganda edilerek eğitim ve öğretim kurumlarında okutuldu. Güneş Dil Teorisinde ise tüm dünya dillerinin Türkçe’den türediği, yani Türkçe’nin dünya ana dili olduğu iddia ediliyordu.

Türkleştirme uygulamaları ile ilgili daha detaylı bilgiler, Tekin Alp’ın (M. Cohen) kitabı Türkleştirme’de (1928) vardır ve burada on buyruk (Dekalog) örnek alınarak, Türkleştirmenin bu on metotla uygulanmasını şartkoşuyor.

Günümüze kadar süren uygulamanın kısa bir özeti Zaza Dili ve Zaza Sorunu adlı makalede bulunmaktadır.

(Selcan 2010).

Avrupa standartlarına göre serbest ve demokratik bir Türkiye’de asimilasyon politikasına ve dil yasağına son vermek gerekir. Zazaları türkleştireceğine, varlığı ve dili anayasada kabul edilip saygı duyulmalıdır.

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girme adaylığı sebebiyle Erdoğan hükümeti, arasında dil yasaklarını da içeren birkaç kanundaki bazı yasakları kaldırdı. Bu tabii olumlu bir gelişmedir ve desteklenmelidir, fakat henüz yetersizdir. Çünkü, toplumun üçüncü büyük kesimini oluşturan, tahminen 5 milyonluk Zaza Halkı anayasada tanınırsa, ancak ozaman gerçek demokratik bir Türkiye’den bahsedilebilir.

Demokratik bir Türkiye’de bir Zazaca TV ile Zazaca Radyo kurulmalı ve Zaza Dili okullarda öğretilmelidir. Ayrıca üniversitelerde Zaza Dili ve Edebiyatı Enstitüleri kurulmalıdır. Bunlarda Zaza dilbilimcileri ile diğer uzmanların bilimsel araştırma ve öğretimde katkıda bulunması sağlanmalıdır.

 

6.2             Kürtleştirme çabaları

Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Soran ve Kurmanc (Kırmanc) politikacıları İstanbul’da bir araya gelerek siyasi bir hareket oluşturdu. Ozaman İran Körfezi ile Ağrı Dağı arasındaki bölgeye talepte bulunarak bu bölgeyi harita üzerinde çizdiler. Bu bölgede yaşayan Zaza, Goran ve Lur halkları ‘Kürt’, dilleri sözde ‘Kürtçe’nin bir lehçesi ve yurtları da ‘Kürdistan’ diye ilan edildi.

Günümüzde irani dilbilimi sayesinde bilinmektedirki, Zazaca, Goranca ve Lurca tamamen bağımsız dillerdir. Dolayısıyla ne konuşmacıları ‘Kürt’ tür, ne de yurtları ‘Kürdistan’ dır. Geleneksel ülke adlandırması, Arab-istan, Türk-istan, Tacik-istan misalindeki gibi ‘etnik ad’-istan = ‘ülke adı’ formülüne göre takibedilirse, ozaman Zaza yurdunun doğru adı Zazaistan olmalıdır.

Kürt politikacılarının takibettiği hedefler şunlardır:

o        Kurmanc (Kırmanc) siyasi yönetimi kurma

o        Zaza’ların bölgesini işgal etme, hüküm altına alma ve kürtleştirme

o        Zaza’ların varlığını inkâr etme

o        Zaza Dili’ni lehçeye indirgeyip sözde Kürtçe’nin, yani Kırmancca’nın lehçesi diye propaganda edip uzun vadede yoketme

o        Sözde bilimsel iddialarla siyasi lehçe propagandası yapma ve Zaza kimliğini yoketme

o        Kurmancca’yı (Kırmancca’yı) resmi dil yapma, Zazaca’yı değil

Kürt yazarlarla propagandacılarının, Zaza Dili’ni Kürtçe’nin lehçesine indirgeme ile ilgili sözde-bilimsel yalnış iddialarıyla metotları şunlardır: 

o       Sesleri tahrif edeek benzer yapma

o       Tarhi dil farklarını yalnış olarak lehçe farkı diye gösterme

o       Büyük çaplı ayrılıkları görmemezlikten gelme

o       İrani dilbilimin tespitlerini hiçe sayma

Dilbilimsel prensiplere aykırı olarak ileri sürülen yalnış iddialar yazarın Grammatik der Zaza-Sprache [Zaza Dili’nın Grameri] adlı kitabında, Die Zaza-Thematik in kurdischen Quellen [Kürt kaynaklarında Zaza konusu] bölümünde ayrıntılı olarak analiz edilip doğrular ortaya konmuştur (Selcan G, s. 64-94).

Dil ile lehçenin lenguistik tanımı ve bunların siyasi istismarı şu yazılarda ayrıntılı şekilde izah edilmektedir: Zaza Milli Meselesi ile bunun gözden geçirileren genişletilen nüshası Zaza Ulusal Sorunu’unda, bölüm Zaza dili ve lehçecilik, s. 11-14 (Selcan 1994, 2004: kendi basımı, Berlin 1994, s. 20-29;https://www.zazaki.de/zazakide/ZazaUlusalSorunu2004.pdf .

1974-1996 yıllarında Avrupa’da Zaza yurtseverleriyle Kürt milliyetçileri arasında süren siyasi tartışmaların bir dökümentasyonu şu makalede mevcuttur: Lezê Serbestiya Mıletê Zazay de qıymetê zoni (Selcan 1996, Tija Sodıri, 1996, pelge 20-37; www.zazaki.de/zazakide/selcan-qiymetezoni.pdf .

2010 da Tunceli-Üniversitesinde ülkemizin tarihinde ilkolarak Zazaca seçme ders olarak öğretim programına alınınca, Kürt milliyetçileri buna karşı protesto etmişti(12.5.2010). Üniversite yönetiminin bu doğru ve cesur adımına sevinip destekliyeceğine, karşı çıktılar. Bunun üzerine Zaza Aydın ve Kurumları üniversite yönetimiyle dayanışmada bulundular ve Kürt asimilasyonculuğuna karşı çıkıp, ‘Zazaca Kürtçe değil, Zazalar Kürt değil’ başlığı altında iki basın açıklaması yayınladılar;

https://www.zazaki.de/beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_1.pdf

https://www.zazaki.de/beyanati/Zaza_Aydin_ve_Kurumlarinin_Basin_Aciklamasi_2.pdf

Asimilasyon konusu hakkında son olarak şunu belirtmek gerekir:

Komşu bir halkı altetme dürtüsü, etnik varlığını inkâr etme, dilini önemsiz bir lehçeye indirgeyip tahribetme, sadece insanı aşağılamakla kalmayıp, insanlık düşmanı bir baskı ve imha ideolojisidir ve mahkum edilmelidir.

Burada özellikle katmerli bir şekilde yürütülen Zaza düşmanlığı mahkum edilmelidir.

 

7.      Zazaların demokratik hakları

Zaza Aydın ve Kurumları haklarını almak için çaba gösteriyorlar ve öncelikle acil ihtiyaç duyulan ve Zazaca yayın yapan bir televizyon kanalının açılmasını talep ediyorlar.

Bununla beraber Kürtlerin kendine maletmesini, adına konuşmasını ve lehçe propagandasını redediyorlar:

https://www.semaverdergisi.com/lardan-TRTye-kanal-talebi-1992.html .

Zaza Aydın ve Kurumlarının Zaza Dili’nde yayın yapma müracaatının TRT tarafından rededilmesi büyük bir hataydı ve bunun tekrar düşünülerek düzeltilmesi gerekir.

Zaza Aydın ve Kurumları ayrıca ‘Zazalara demokratik haklar istiyoruz’ başlığı altında bir imza kampanyası yürütüldü ve ekim 2009 da başbakanlığa verildi:https://www.solhan.net/imza/ .

Diğer bir imza kampanyası ise ‘Zazalara demokratik haklar’ adı altında yürütülerek Zazalar için bir radyo ve televizyon kurulması ve Zazaca’nın anadil eğitiminde kabul edilmesi talep edilmiştir:  https://www.zazaki.de/turkce/acilimazazabasinaciklamasi.htm .

Katmerli bir tehlikede olan Zaza Dili en başta sahipleri tarafından konuşulmalı, yazılmalı, korunup aile içinde çocuklara öğretilmelidir. Fakat bununla beraber, politika, bilim ve sanat ile kültür çevresindeki sorumluluk sahibi, cesur ve dürüst şahsiyetlerin de desteğine ihtiyacı vardır.

Başta Zaza kökenli parlamenterlerin, hangi partide ve hangi yöreden olursa olsun, sorumluluk duyarak görevini yerine getirmesi ve bu konuda çaba sarfetmesi gerekir.

Zazalara karşı yapılan haksızlığı gidermek ve demokratik haklarını vermek devletin ve hükümetin görevidir.

 

 

 

 

Eski İrani	Orta İrani	Yeni İrani
Avestçe	--
(Medce)	--
(İskitce)	--
Eski Farça	Orta Farsça	1. Yeni Farsça
--	Soghdca	2. Yaghnobca
--	Partça	--
--	Harezmce	--
--	Sakça	--
--	Baktrca	--
--	(Alanca)	--
--	(Sarmatca)	--
		3. Zazaca  4. Gilakca  5. Tātca  6. Tālešca  7. Harzanca  8. Māzandarānca  9. Āzarca 10 Sangesarca 11. Semnānca 12. Guranca 13. Lurca	14. Sivendce 15. Vafsça 16. Lārestānca 17. Kumzārca 18. Baškardca 19. Paştoca 20. Osetçe 21. Kurmancca 22. Soranca 23. Baloçça 24. Muncca	25. Yidghaca 26. Ormurca 27. Paračca 28. Yazghulamca 29. Šughnca (Sariqōlca) 30. Iškašmca-Sangličce 31. Zēbākca 32. Waxca 33. Baxtiyarca 34. Kumzarca

 

Tablo 1: İrani diller familyası

 

	rüzgâr	yirmi	kar	kurt	ot	şmz.göv       görmek
Avestçe	vâta-  m	visaiti	vafra- m	vèhrka- m	vâstra-	vaēn-
Zazaca	va  m	vist	voóe  f	verg  m	vas  m	vin-/vên-
Mâzandarânca	vo(t)	--	varf	verk	--	vîn-
Gilakca-Lh/Mò/Fr	vâ	--	varf	verg	vâš	(din-)
Tâlešce	vâ	vist	vâr	varg	vâš	vin-
Harzanca	vör	vist	vohor	vorg	(olâf)	vin-
Guranca	vâ	wis	wärwä	wärg	giyâû	win-
Sangesarca	ve	vist	varf	varg	vawš	vin-
Semnânca	va	vist	vara	verg	vâš	-in-
Yeni Farsça	bâd	bist	barf	gorg	giyâh	bin-
Kurmancca	ba	bist	berf	gur	geya	bin-
Soranca	ba	bist	befr	gurg	gîâ	bin-
Yaghnobca	vât	(naxnä)	vafir	urk	waiš	vin-
Paštoca	wô	wišt	wâwra	(lêva)	wâšßè	wîn-
Šughnca	(šßûj)	(DèDîs)	(æèniJ)	wûrJ	wâšß	wîn-
Paraçça	ßâ	ßušt	ßarp	ßurß	gihâî	(tul-)
Balûççe	gwât	gist	bavr	gwark	gyab	gind-

 

Tablo 3: Eski baş v nin gelişimi (1)

 

 

	AiW.	Avestçe	Zazaca	Sanges.	Gûrânca	Semnanca	Kurmancca	Yeni Fars.
		v- [w, u]	v-	v-	v-, w-	v-	b-	b-
yaprak	1367	varèka-  m	velg m	valg	(galâ)	valg	belk	barg
ses	1332/5	vak-, of.vâng	veng  m	vung	(dang)	--	bang,deng	bâng
dul	1443	viDavâ-  f	viae  f	--	--	--	bije	biva
hatır(lama)	1454	vîra-	viri	vir	wir	--	bir	(vir)
yağmak	1410	vâr-	voó-a-ene	vawr- şmd.z.göv	vârân	--	bar-in	bâr-idan
ön, karşı	1365	varah-	ver	--	vär	verröjka	ber	bar
söğüt	1314	va#tay- f.	(viale  f)	vî	--	vie(dara)	bi	bid
elemek  dgz.göv	1312/3	va#k-	vit ro	vita	--	--	bít	bixt
elemek  şmz.göv	1312/3	va#òa-	viz-en-  ro	viæ-	viò-	--	bêz-	biz-
kuzu	--	of. varak	vorek  m	vara	värâlä	vorä	berx(ík)	barra
			v-	v-		v-	b-	g-
koç	1381	varšnay-  m	vosn  m	(nar)	(barân)	--	beran	gošn
koşmak şmz.göv	1386	vaz-	voz-en-	voz-	--	--	bez-	guriz-
aç	--	ef. *vrßsna-5	vêsan	vaššun	(âwrâ)	vašun	bírçi	gorosne
			v-	v-	w-	v-	g-	g-
çiçek, gül	1370	vareDâ-  f.	vil(ík)e  f	(gol)	wíli	vala  f	gul	gol
böbrek	1420	vèrèDka-  m.	velík  m	vakku	wílk	--	gurçík	gorda
değiştirmek	1360/2	var-7	vuó-na-ene	--	(guóiyâ)	--	gor-in	gerawidan
demek şmz.göv	1330	*vač-	vaz-  Konj.St.	vawæ- şmd.z.göv	wâò-	(bât-)	bêæ-	(guy-)
demek dgz.göv	1330	vak-	vake, va(t)-	vaw-	wât-, vat-	(bât-)	(got-)	(goft-)

 

Tablo 4: Eski baş v nin gelişimi (2)

 

	şmz.göv,  dgz.göv
	yemek	istemek	okumak	uyku	bacı
Avestçe	xvar-	vas-	xvan-	xvafna- m	xvaŋhar- f
Zazaca	we(r)-, werd	waz-, wast	wan-, wend	hewn  m	wae
Gûrânca	wär-, wärd	wâz-, wâst	wân-, wând	wärm	wâli
Sivendce	wär-1, fârd	--	--	farm	(dädî)
Balûççe	war-, warta	(lotßag)	wân-, wânta	wâw	gwâhar
Tâlešce	har-, hard	--, xâst	xun-, xund	xâv	xoar
Harzanca	han-, horcâ	höz-, höšcâ	hun-, huncâ	hun	höv
Lurca-Giô	har-, hard	hâr-, hâst	hôn-, hônî	(xôw)	--
Yeni Farsça	xor-, xord	xâh-, xâst	xon-, xând	xâb	xâhar
Paraçça	xâr-	xâi-	xân-	xôm	xi
Paštoca	xor-, xwarßèl	ßwâr-, ßošßtèl	(lwal-, lwastèl)	xûb	xor
Šughnca	xâ-, furd	--	--, xôyd	xa\uD	(yax)
Yaghnobca	xwar-, xôrt	xoh-	(æoy-)	xumn	xuor
Osetçe	xvär-, xvard	fänd-, fandt	xon-, xund	(fißnäy)	xvärä
Sangesarca	xuor-, xorta	aws-, awsiya	xun-, xuonda	xow	xawr
Kurmancca	xw-, xwar	xwaz-, xwast	xwin-, xwend	xew	xwiìk
Soranca	xw-, xward	èwe(t)-, wist	xwen-, xwend	xew	xoìk

 

1 Sivendce şmz.tk.1.:  mi vir miJikî ‘ich springe’, mi mûärî ‘ich esse’, Mann/Hadank, 1926, 228.

 

Tablo 5: eir. *xu̯- nin gelişimi

	AiW.	Avestçe	Zazaca	Sangesarca	Gûrânca	Yeni Fa.	Paštoca	Kurm.	Soranca
		m	m	m	m	m	m	v	w
göz	583	òašman-	çísm, çím	òašm	òäm	òešm	(stèrga)	çav	çâw
ad	1062	nâman-	name	noum	nâm	nâm	num	nav	nâw
yarım	1036	na#ma-	nêm	nim	nîm	nim	nim	niv	niw
damat	1689	zâmâtar-	zama	zoume	zâmâ	dâmâd	zûm	zava	zâwâ
kış	1699	zyam-1	zímíston	zemestun	zimsân	zemestân	zimai	zívístan	zíwstân
kuyruk	749	duma-	dím	dom	dim	dom	lèm	duv(du)	du (<duw)
misafir	--	of. mehmân	meyman	memoun	memân	mehmân	melma	mivan	miwân
tohum	623	taoxman-	toxím	tum	tom	toxm	toma	tov	tow
badem		(of. wādām)	vame  f	--	vahâmi	(bâdâm)	--	behiv	bââm2
yaz	1809	hámina-	amnon3	(toveston)	hâmín	(tâbestân)	(worßai)	havin	hâwin
tuzak	736	dâman-	dame	--	dâm	dâm	lûma	dav	dâw4
adım	522	gâman-	game	--	(hängâm)	gâm	(yûn)	gav	gâw
ölçmek PPt.	1165/82	*paiti-mâ-	pêmít	--	pemây Inf	peymûd	pyamèl Inf	piva	pêw
kaçmak	1125	fra-man-	remaene	rum-	--	ramidan	(paredèl)	revin	rawinawa
gümüş	--	of. sēm, asēm5	ìêm	sim	(ziw)	sim	(spîn zar)	ziv	ziw
akşam yemeği	533	xšâfnîm-6	sami	šoum	šâm	šâm	šûma	šiv	šêw

 

1	phl. zam, zamastân, MacKenzie, Pahl. Dict., 97-98; zimistân, Junker, Frahan. i Pahl., 25.
2	E. B. Soane, Elementary Kurmandji Grammar, 1919, 88.
3	yazgh. hamaNg ‘Sommer’, H. Sköld, Mater. z. d. iran. Pamirsprachen, Lund 1936, 134.
4	K. Kurdoev, Kurdsko-Russkij Slovar’, Moskva 1960, 183.
5	D. N. McKenzie, A Consist Pahlawi Dictionary, London 1971, 12, 74.
6	Hübschmann, Pers. St., 132, Ys. 62.7: xšâfnîm- 'Abendessen', 'Nachtmahl' (Wolff, 87).

 

Tablo 6: eir. *-m- nin gelişimi

 

 

 

 

	AiW.	Avestçe	Zazaca	Sanges.	Baluòi	Yeni Fa.	Soranca	Kurm.	Paštoca
		rt	rd	rd/rt	rd/rt	rd	rd	r	rß
soğuk	1566	sarèta-	serd	sard	sard	sard	sard	sar	sorß
sarı	1681	zairita-	zerd	zard	zard	zard	zerd	zer	æerß
köprü	892	pèrètav-	pírd	(pul)	(pol)	(pol)	pírd	pír	(pul)
bıçak	454	karèta-	kardi  f	kawrt	(karò)	kârd	kêrd	kêr	òârßa
koca	114	martiya-	mêrde	--	mard	mard	mêrd	mêr	merße
insan	1148	marètan-	mordem	martoun	(sarß)	mardom	merdum	mírov	(sarßai)
un	--	ef.*ârta-1	ardi  pl.	awrt	arßt	ârd	ard	ar	orßè
götürmek dgz göv.	933	*bartanaiy bèrèta-	berdene   berd	-- bart	barag burt	bordan   bord	bírdín    bírd	bírín  bír	wrßèl wrßèl
getirmek dgz göv.	--	phl. âwurtan *â.barta-	ardene  ard	-- awrt	ârag âvurt	âwardan   âward	ha-wurdín2 --	anin ani	-- --
yapmak dgz göv.	502	ef. čartanaiy ef. karta-  kèrèta-	kerdene   kerd	-- kart	kanag kurt	kardan   kard	kírdín    kírd	kírín  kír	krßèl krßèl
ölmek dgz göv.	1173	*martanaiy mèrèta-	merdene   merd	-- mart	mirag murt	mordan   mord	mírdín   mírd	mírín mír	mrßèl mrßèl
yemek dgz göv.	1868	*ýarətanaiy ýarèta-	werdene    werd	-- xort	varag vârt	xordan   xord	xwardín   xward	xwarín   xwar	xwarßèl xwarßèl

 

1            of. ārt ‘Mehl’, Heinrich F. J. Junker, Farhangi Pahlavik, Leipzig 1955, 27. 2             So in Wârmâwaî, McK KDS, 228; krş. sul. hênân ‘herbringen’.

 

Tablo 8: eir. *-rt- in gelişimi

 

 

 

 

 

	kadın	şmd.z.göv yaşamak	şmd.z.göv vurmak	şmd.z.göv müzik çalmak	aşağı
Avestçe	ǰanay-	ǰuya-	ǰan-	*ǰan-	--
Orta Farsça	zan	zīw-	zan-	*zan-, zad Prt	azēr
Partça	žan	žīw-	žan-	*žan-	--
Zazaca	cêniye	cüa-	(dan-  pıro)	cın-, cınıtene Prt.	cêr
Tālešçe	žen, (yan)	žie  Inf.	žan-	--	ir
Harzanca	(yan)	(xoši korde)	(yan-, yare)	--	(yare)
Sangesarca	žan	--	žan-	--	žir
Gilakca-Lang.-Māč.	--	--	zan-	--	ǰir
Semnānca	ǰeníya	--	--	--	žir
Māzandarānca-Sāri1	zena	--	--	zan-	--
Guranca	žänī	žiā-, žiwāy	žan-, žanāy žan(d)ın	--	čīr
Kurmancca	žın	žı-, žıyın	žan-, žantın	(lê-xıstın)	žir
Yeni Farsça	zan	ziy-, zistan	zan-, zadan	zan-, zadan	zēr
Soranca	žın	ži-, žiān	--	(lê-dan)	žêr
Parači	(zaīf)	ǰanö	ǰan-	--	zēr
Paštoca	ǰinaī, ǰən ǰi200,,naî	žw-	(wah-)	--	(lar)
Šughnca	ǰin, žênik	žwāk	zīn-	--	(bun)
Balūči	ǰan(ig)	ǰiag	ǰan-	--	čêr
Yaghnobca	(inč)	žu-	(deh-)	--	(nuče)

 

1 H. Ahmadi: vê flut zan-d-e ‘er spielt Flöte’.

 

Tablo 10: eir. *ǰ  nin gelişimi

 

 

 

			mast., şiz.göv
	eşek	çeşme	satın almak	gülmek	kaşınmak
Avestçe	xara-	xánya-	ef.*xritanaiy1 of. xrîdan	of. xandîdan
Zazaca	her	hêni	herinaene heri-n-en-	huyaene huyi-n-	huriyaene huri-n-
Tâlešce-AM	ha	huni	--	--	--
Harzanca	har	(òošmâ)	(astare)	(siriste)	(tore)
Gûrânca	her	hâne	(asây)	xuây	wuriây
Paraçça	khö“r	(òišma)	gurî-	khan-	khâ-
Paštoca	xar	(òîna)	(pîrawdèl)	xandèl	(skoyèl)
Yaghnobca	xar	(òox)	xirin-	xant-	kirr-
Tâlešce-M	xar	xuni	xariye	xande	xârande
Sangesarca	xar	(òašm)	--	xuy-	--
Yeni Farsça	xar	xâni	xaridan	xandidan	xâridan
Balûççe	kar	kânî	girag	kandag	kârag
Kurmancca	ker	kani	kírin	kenin	xurin
Soranca	ker	kani	krîn	kenin	xurin

 

¹  H. Hübschmann, Pers. Stud., S. 55-56.

 

Tablo 13: eir. *x- nin gelişimi

 

 

Orta Farsça		Partça	Zazaca
Anāhīd	ʾnḥt	ʾnḥtyH	Anahide
Anōšak	ʾnwšky	ʾnwškyH	Anoşake
Staxryād	stḥlyʾt	ʾstḥrdʾtyH	Staxryade
Sāsān	(ssn)	s[s]nH	Sasane
Dēnak	dynky	dynkyH	Dēnake
Rōdak	lwtky	rwtkyH	Rodake
Bōzan	--	bwznyH	Bozane
Humāy	--	ḥ[wmy]tH	Humaye

 

Tablo 16: Partça’da dişil takı

 

	Avestçe		Zazaca
	m	f	m	f
eşek e, eşek d	xar-	xarā-	her	here
kurt e, kurt d	vəhrka-	vəhrkā-	verg	(dele)verge
kız1		kainkā-		kêneke
kız2		kainyā-		kêna
dul		viδavā-		viae
tuluk		ef. maškā-		meske
çimen		marəγā-		merge
sütun, direk		stunā-		ostıne
gece		xšapā-		sewe

 

Tablo 17: Avestçe ve Zazaca’da dişil takı

 

 

 

Eski İranca

*u̯-

*-m-

*-r-

*-rt-

*-rz-

*ǰ-

*-nt-

*-zd-/-žd-

*xu̯-

*x-

*-au̯-

*š-

*xš-

Avestçe

v-

-m-

-r-

-rt-

ǰ-

-nt-

-zd-

xv-

x-

–ao-

Eski Farsça

v-

-m-

-r-

-rt-

ǰ-

-nt-

-zd-

hv-

x-

–au-

Zazaca

v-

-m-

-r-

-rd-

c- [dʒ-]

-nd-

-zd-

w-

h-

-o-

ş

ş

Semnanca

v-

-m-

ǰ-

Sangesarca

-m-

ž-

x-

Gûrânca

v-

-m-

-rd-

ž-

w-

h-

Tâtca

v-

Tâlešce

v-

ž-

h-, x-

h-, x-

Sâlca

v-

Gilakî (LâhiJânî)

v-

ǰ-, z-

Harzanî

v-

h-

h-

Mâzandarânca

v-

-rd-

z-

Harzanca

v-

h-

Sangesarca

v-

-rt-, -rd-

Sivendce

w-, f-

Yeni Farsça

b-, g-

-m-

-l-

-rd-

z-

-nd-

-zd-

x-

x-

Kurmancca

b-, g-

-v-

-l-

-r-

ž-

-n-

-z-

xw-

k-

Soranca

b-

-w-

-rd-

ž-

-n-

-z-

xw-, x-

k-

Vafsca

w-

Lurca, Lurca-Giō

v-

h-

Yaghnobca

v-

-rt-

ž-

xw-, x-

x-

Paštoca

w-

-m-

-ṛ-

ǰ-, ž-

-zd-

xw, x

x-

Šughnca

(ṣ̌ūj)

ǰ-, z-

Paraçça

γ-

ǰ-

x-

x-

Balûççe

gw-, w-

-rt-, -rd-

ǰ-

w-, gw-

k-

Osetçe

-rd-, -ld-

xv-, f-

Ormuri

-ṛ-, -l-

Yidghaca

-ṛ-, -l-

 

Tablo 14: İrani dillerde tarihi ses gelişimi (Tablo 3-12 nin sonuçları)